Hükümlü ve Tutuklular Hakkında Engelli Raporu Alınması

PDF FORMATINDA OKUYUN: Hükümlü ve Tutuklular Hakkında Engelli Raporu Alınması

Ülkemizde engellilerin genel nüfus içindeki oranı % 12’dir (Kızılay Çankaya-Bakar Kahraman, ’21, 188). “Engelli”, fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yetilerinde çeşitli düzeyde kayıplarından dolayı topluma diğer bireyler ile birlikte eşit koşullarda tam ve etkin katılımını kısıtlayan tutum ve çevre koşullarından etkilenen bireyi; “engellilik durumu”, bireyin doku, organ ve/ veya fonksiyon ve psikiyatri tanısı ve buna bağlı muhakeme yeteneği kaybından kaynaklı engelliliğini uluslararası yöntemleri temel alarak belirleyen derecelendirmeler, sınıflandırmalar ve tanılamaları ifade eder (5378 s. Engelliler Hak. K. m. 3/1-c.e). Engelli h/t’ler, infaz kurumunda diğerlerine nazaran daha sınırlı düzeyde çalışma olanağına sahiptir. Bu nedenle sabit bir gelire olan ihtiyaçları daha fazladır (Özdamar-Çakar, ’15, 172). Sosyal yardımlar, sosyal güvenlik sistemindeki boşlukları tamamlayan işleve sahiptir (Yuvalı, ’19, 51).

Engelli aylığı bağlanmasının usul ve esasları 2022 s. 65 Yaşını Dol. Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vat. Aylık Bağ. Hak. K. ve 65 Yaşını Dol. Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vat. ile Engelli ve Muhtaç Türk Vat. Aylık Bağ. Hak. Yön. (MGKABY, R. G: 25.1.13/28539) hükümlerinde düzenlenmiştir. H/t, engelli sağlık kurulu raporu (SKR) için ilgili Cumhuriyet başsavcılığından (CBS) izin alınmasını müteakip kurum hekimince Sağ. Bak. tarafından rapor vermekle yetkilendirilmiş ileri basamak hastanelere sevk edilmektedir.

Erişkinler ve çocuklar daha önce aynı kriterlere tabiyken, 20.2.’19 t. sonrası erişkin h/t’ler yönünden “engelli sağlık kurulu raporu” (ESKR) işlemleri Erişkinler İçin Engellilik Değ. Hak. Yön. (EEDY, R. G: 20.2.19/ 30692) ve Erişkinler İçin ESKR Engel Oranları Kılavuzu (R. G: 20.2.19/ 30692) hükümleri uyarınca, 18 yaş altı çocuk h/t’ler yönünden ise “Çocuklar İçin Özel Gereksinim Raporu” (ÇÖZGER) işlemleri 20.2.’19 t. sonrası WHO’nun ICF-CY standartları esas alınarak hazırlanan Çocuklar İçin Özel Gereksinim Değ. Hak. Yön. (ÇÖGDY, R. G: 20.2.19/ 30692) ve ÇÖZGER Özel Gereksinim Alanları Kılavuzu (R. G: 20.2.19/ 30692) hükümleri çerçevesinde yerine getirilmektedir. Anılan Yön.’in yürürlüğe girdiği tarihten önce 18 yaş üstü engelliler için düzenlenmiş sürekli ibareli ESKR’lerle belirlenmiş olan tüm vücut fonksiyon kaybı oranları geçerliğini korumakta, bu oranlara dayanılarak sağlanmış sosyal destek ve yardım hizmetlerinin sürdürülebilmesi için süreli raporlarda rapor süresinin bitimine kadar kurumlarca rapor istenmesi gerekmemektedir. Sağ. Bak’nın 16.12.21 t. ve E-23442684-010-99 s. yazısına göre, ESKR ve ÇÖZGER’lerden geçerlilik süresi 1.1.20 ilâ 31.12.20 tarihleri arasında sona ermiş süreli olanlar 30.6.22 tarihine kadar, geçerlilik süresi 1.1.21 tarihi ile sonrasında sona ermiş ya da erecek olanlar 31.12.22 tarihine kadar geçerlidir.

Erişkin h/t ESKR alabilmek için bizzat veya vasisi aracılığıyla (EEDY m. 8/1-a), çocuk h/t adına ise ÇÖZDER için velisi veya vasisi ya da bakım ve gözetiminden sorumlu olarak yetkilendirilmiş gerçek ya da tüzel kişiler dilekçeyle rapor vermeye yetkili sağlık kuruluşuna başvurur (ÇÖGDY m. 8/1-a). Toplam engel oranı % 40 ilâ % 69 (69 dâhil) arasında olanlar “engelli”, % 70+ olanlar “başkasının yardımı olmaksızın hayatını devam ettiremeyecek derecede engelli” kabul edilir (MGKABY m. 12/2). EEDY ile ağır engelli ibaresine son verilmiş, bunun yerine “kısmi bağımlı engelli birey” ve “tam bağımlı engelli birey” ibareleri tercih edilmiştir. Kısmi bağımlı engelli birey, doku, organ ve/veya fonksiyon kaybı ve/veya psikiyatri tanısına bağlı olarak muhakeme yeteneği değerlendirilmesi gereken fonksiyonel bağımsızlık ölçeklerine göre günlük yaşam aktivitelerini yardım alarak gerçekleştirebileceğine karar verilen bireyi (EEDY m. 4/1-ğ); tam bağımlı engelli birey, engel durumuna göre engel oranı % 50 ve üzeri olduğu tespit edilenlerden doku, organ ve/veya fonksiyon kaybı ve/veya psikiyatri tanısı bağlantılı olarak muhakeme yeteneği değerlendirilmesine göre günlük yaşam aktivitelerini yardım almasına rağmen kendi başına gerçekleştiremediğine karar verilen bireyi ifade eder (EEDY m. 4/1-m).

ESKR ve ÇÖZGER başvuru tarihinden itibaren en geç 30 gün içinde tamamlanır. ESKR ve ÇÖZGER, 2 nüsha olarak düzenlenir ve 15 yaşından büyük çocuk ile yetişkin h/t’nin fotoğrafını içerir (EEDY m. 8/1-ğ.i.j; ÇÖGDY m. 8/1-h.j.k). ESKR ve ÇÖZGER “sürekli” veya “süreli” olarak düzenlenir, raporda geçerlilik süresi mutlaka belirtilir (EEDY m. 11/1; ÇÖGDY m. 11/1). Yetişkinlerde sürekli olduğu belirtilmesine rağmen engel değişirse, kişinin talebi üzerine rapor ve buna bağlı engellilik oranı yeniden saptanır. Zamanla değişebilen ve kontrolü gerektiren hastalıklarda raporun geçerlilik süresi belli süreyle sınırlandırılır (EEDY m. 11/2-5). Çocuklarda özel gereksinimin değişmesi hâlinde bakım veren kişinin talebi ve ilgili branş hekiminin kurula sevki uygun görmesi üzerine süre aranmaksızın durumu yeniden değerlendirilir ve yeni rapor düzenlenir (ÇÖGDY m. 11/4). Süreli ESKR ve ÇÖZGER’de, sürenin bitmesine 6 aydan kısa süre kalmışsa, h/t’ye talep üzerine tekrar rapor verilebilir (EEDY m. 11/7; ÇÖGDY m. 11/7). Sürenin nihayete ermesinden sonra tekrar muayene üzerine ESKR uzatılabilir, engel oranı artabilir, rapor süresiz olarak değiştirilebilir veya engel oranı % 40’ın altına düşmüşse rapor yenilenmeyebilir. 18 yaşını doldurmaları sebebiyle raporları geçersiz hâle gelenler, 18 yaşını doldurdukları tarihten itibaren 3 ay içerisinde yeniden engellilik durumunun tespiti için başvuruda bulunabilir (EEDY m. 11/6).

ESKR’ye erişkin h/t veya vasisi, ÇÖZGER’e çocuk h/t adına velisi veya vasisi ya da bakım ve gözetiminden sorumlu kişi tarafından dilekçeyle raporun teslimi tarihinden itibaren 30 gün içinde “itiraz” edilebilir (EEDY m. 12/1; ÇÖGDY m. 12/1). İl sağ. müd’nce, yetkili en yakın farklı bir hastaneye ya da önceki raporu farklı hastaneden alınmış ise sürekli izleminin yapıldığı hastaneye gönderilir. İtiraz edilen rapor ile itiraz üzerine verilen rapordaki kararlar aynı yönde ise rapor kesinleşir. Rapor sonuçlarının farklı olması ve itirazın devam etmesi hâlinde, müdürlük tarafından en yakın hakem hastaneye yönlendirilir. Hakem hastane tarafından verilen karar kesindir (EEDY m. 12/2; ÇÖGDY m. 12/2). Hakem hastane kararı ile süresinde itiraz edilmeyerek kesinleşen rapor hakkında aynı gereksinim alanı ile ilgili yeni rapor başvurusu en erken 6 ay sonra kabul edilir (EEDY m. 12/5; ÇÖGDY m. 12/5). “ÇİDÖGV”, “BÖGV” ve “ÖKGV” ibareleri, ilgili mevzuatın uygulanması açısından “ağır engellilik” durumunu ifade eder (ÇÖGDY m. 15/1). 20.2.19 tarihinden önce 18 yaş üstü engelliler için düzenlenmiş sürekli ibareli ESKR’lerle belirlenmiş olan tüm vücut fonksiyon kaybı oranları geçerli olup, bu oranlara dayanılarak sağlanmış sosyal destek ve yardım hizmetlerinin sürdürülebilmesi için süreli raporlarda rapor süresinin bitimine kadar kurumlarca rapor istenemez. Hastanelerce 4760 s. ÖTVK m. 7/1-2’nin uygulamasında, 1.8.02 tarihinden önce alınmış ESKR ve ÇÖZGER’ler ile süresinin bitmesine 6 aydan az kalmış ESKR ve ÇÖZGER’ler hariç yeniden rapor düzenlenemez (EEDY m. 15/1; ÇÖGDY m. 15/2). Ancak, 20.2.19 tarihinden önce düzenlenen süreli ESKR ve ÇÖZGER’lere ilişkin yeniden hastanelere sevk işlemleri uyarınca düzenlenecek raporlar, ESKR ve ÇÖZGER’lere ilişkin ilgililer veya kurumlarca yapılan itirazlar, hakkında ESKR ve ÇÖZGER düzenlenen kişi veya vasisince yapılan yeni rapor başvuruları, kontrol muayeneleri bu Yön. hükümlerine göre sonuçlandırılır (EEDY m. 15/2; ÇÖGDY m. 15/3). Ne var ki, işlem silsilesinin yorucu bir süreçten oluşması yanında itiraz safhasının bazen aylara yayılması mağduriyet doğurabilmektedir.

Hastaneler tarafından düzenlenen raporlara ait kayıtlar “sistemde” tutulur. H/t yetişkinse kendisi veya vasisinin, çocuksa adına velisi veya vasisi ya da bakım ve gözetiminden sorumlu kişinin yazılı rızası alınarak raporlar sistem üzerinden ilgili kamu kurumlarınca paylaşılır (EEDY m. 16/2; ÇÖGDY m. 16/2). 20.2.19 tarihinden itibaren rapor vermeye yetkili hastanelerin raporları elektronik ortamda düzenlenmesine dair sistemlerini 1 yıl içerisinde tamamlayacakları, elektronik imzalı veri paylaşım sisteminin gerçekleşmesini müteakip kurumlara yazılı belge düzenleme işlemlerinin sonlandırılacağı öngörülmüştür (EEDY geç. m. 1; ÇÖGDY geç. m. 1). Sağ. Bak. SHGM’nin 28.3.19 t. ve ’19/6 s. Gen. m. 1-3 ve Sağ. Bak. SBSGM’nin 75730711 s. yazısında, 20.2.20 tarihinden itibaren ESKR ve ÇÖZGER’lerden yalnızca “e-Rapor Sistemi” üzerinden oluşturulmuş olanların, diğer raporlar için ise 1.1.20 tarihinden itibaren sadece elektronik ortamda oluşturulmuş olanların kabul edileceği, ıslak imzalı raporların kabul edilmeyeceği belirtilmiştir. Normal bireyler için ESKR ve ÇÖZGER’lerin fiziki ve ıslak imzalı olarak düzenlenmesi uygulamasından vazgeçilerek HBYS’ye entegreli e-Rapor Sistemi üzerinden e-imzalı olarak tanzim edilmeye Mart ’19 tarihinden itibaren başlanmıştır. H/t’ler hakkındaki ESKR ve ÇÖZGER’lerin elektronik ortamda düzenlenmesi uygulamasına ise hastanelerin tümünde henüz geçilmemiştir.

2022 s. K. kapsamında ESKR almasını gerektirecek bir hastalığı olabileceği değerlendirilen h/t’lerle ilgili olarak; Sağ. Bak. SHGM’nin 9.6.15 t. ve 23642684/ 010.99-E s. yazısında; “SKR’lerin ücretlendirilmesi” kenar başlıklı bölümünün (g) fıkrasında; “8.2.02 t. ve 24665 s. R. G.’de yayımlanan 28.1.02 t. ve 2002/3654 s. Kararname’ye ekli kararda; gaziler, şehit ve gazi dul ve yetimleri, engelliler, öğrenciler ve 2022 s.  K. kapsamındaki kişiler 8.1.02 t.  ve 4736 s. K. m. 1/2 hükmünden muaf tutulmuştur. Anılan karar kapsamında yer alan kimselerin Sağ. Bak’na bağlı hastaneler tarafından düzenlenen SKR’ye istinaden geri ödeme kurumlarınca ödenmeyen kısmı için sağlık kuruluna esas yapılan muayene, tetkik, tahlil vb. işlemlerden ücret talep edilmemesi gerekmektedir. Yukarıdaki Bak. Kur. Kararıyla istisna tutulan kişilere kanuni düzenlemelerden kaynaklanan haklardan yararlanmak amacıyla düzenlenecek SKR’ler için ücret talep edilmeyecek, bulundukları durumun gereğine uygun olmayan özel amaçla talep edilen raporlar için ücret alınacaktır” denilmektedir. Yukarıda yer alan mevzuat hükümleri doğrultusunda ESKR ve ÇÖZGER’lerin ücretlendirilmesinde engellilerden kamudan verilen haklardan yararlanmak için (maaş bağlanması, tekerlekli sandalye, bakım parası vb.) talep edilen raporlardan ücret alınmazken özel amaçlı talep edilecek (ÖTV indirimi, ehliyet, silah ruhsatı vb.) raporlardan ücret alınması gerekmektedir. CTE’nin 6.3.17 t. ve 954 s. yazısına göre de, engelli raporu almak için başvuru yapan h/t’lerin engellilik oranı % 1 dahi olsa bunlardan özürlü maaşı bağlanabilmesi için gerekli olan ESKR temininde Dev. H.’lerinde SKR ücreti alınmayacaktır.

2022 s. K. m. 1, m. 2, MGKABY m. 5, m. 7 uyarınca engelli h/t’nin engelli aylığına başvuruda bulunabilmesi için; yazılı talebi olmalı, Türk vatandaşı olmalı, en az % 40+ engeli olduğu tespiti içeren ESKR bulunmalı, düzenli bir geliri olmamalı, SGK’lardan herhangi birinden bir geliri veya aylığı olmamalı, nafaka bağlanmamış veya nafaka bağlanması mümkün olmamalı, en son ikamet ettiği hanenin (ADNKS sorgulaması sonucunda görünen ikamet adresi) mali durumu “muhtaçlık kriterleri” altında olmalıdır. Engelli aylığı başvuruları “ADNKS’ye kayıtlı ikametgâhın bulunduğu SYDV’ye yapılır (MGKABY m. 5/1). Başvurunun şahsen ve yazılı olması esas olmakla birlikte başvuru işleminin kanunî temsilci tarafından yapılması hâlinde mahkemeden alınmış karar örneği, vekil tarafından başvuru yapılması hâlinde vekâletname örneği başvuru formuna eklenir (MGKABY m. 5/2).

Şahsen müracaat esas olduğundan, posta yoluyla veya infaz kurumu aracılığıyla başvuruya olanak tanınmamaktadır. H/t’nin ikametgâh adresinin daha önce barındığı infaz kurumu ya da konutunda görünüyorsa başvuru, ikametgâhının olduğu ilçeye yapılmadığı gerekçesiyle reddedilmekte, vasi de ilgisiz kaldığında başvuru değerlendirilmemektedir. Bu durum h/t’lerin engelli aylığına ulaşmalarını oldukça zorlaştırmaktadır. MGKABY m. 5/1’de 2022 s. K. kapsamındaki aylık başvurusunun kişinin ADNKS’de kayıtlı ikametgâhın bulunduğu Vakfa yapılacağı belirtilmiş ve ADKS Uyg. Yön. m. 7/3’te cezaevi gibi geçici olarak kalınan yerin diğer adres olarak kaydedileceği ifade edilmiştir. Engelli maaşıyla ilgili işlemler “Bütünleşik Sosyal Yardım Bilgi Sistemi” (BSYBS) üzerinden gerçekleştirilmektedir. İnfaz kurumu adresi MERNİS adresi kabul edilmediğinden, infaz kurumunda kalan h/t’lerin fiilen yaşadıkları yere birinci adreslerini almaları mümkün olamamaktadır. Oysa TMK m. 19’da yerleşim yeri bir kimsenin sürekli kalma niyetiyle oturduğu yer olarak tanımlanmış ve 5490 s. NHK m. 48/4’te faydalanılan kamu hizmetleriyle sınırlı olmak üzere adrese dayalı olarak yürütülen iş ve işlemlerde diğer adresin yerleşim yeri adresiyle aynı hukukî değere sahip olduğu hükme bağlanmıştır. Bunun sonucu olarak hakkaniyete aykırı mağduriyetlerin önüne geçilmesi amacıyla, BSYBS’nin acilen diğer adres bilgilerinin de dikkate alınmasını sağlayacak şekilde güncellenmesi gerekmektedir. Nitekim TBMM KDK da bir kararında bu yönde tavsiyede bulunmuştur (KDK, A.D, 18/1578, 8.8.18).

Engelli aylığı ödemesi tutuklu ve 1 yıldan az cezaya hükümlü olanların bizzat kendilerine, 1 yıldan fazla cezaya hükümlü olanlar adına vasisine, h/t 18 yaşından küçükse velisine yapılır (TMK m. 342, 445; MGKABY m. 9/3). Bu düzenleme, vasisi bulunan hükümlülerin yakınmasına yol açmaktadır.

İkametgâhını başka Vakfın görev alanına girecek şekilde değiştirenler ve süreli raporu bulunanlardan rapor süresi dolmasına rağmen yeni raporunu Vakfa teslim etmeyenlerin aylıkları geçici durdurulur (MGKABY m. 11/1). Adresini değiştiren hak sahibi, önceki ikamet adresi uyarınca bağlı olduğu Vakıf tarafından dosyasının yeni ikamet adresinin bulunduğu il/ilçedeki Vakfa transfer edilmesini talep etmelidir (Ezer, ’21, 400). Toplam engel oranı 2022 s. K’ya göre aylık bağlanması gereken oranın altına düşenlerin aylıkları ESKR’nin düzenlenme tarihini takip eden dönem başından itibaren kesilir (MGKABY m. 13/4). Aylığı kesilenlerin yeniden aylık talebinde bulunmaları halinde, başvurular yeni başvuru olarak değerlendirilir (MGKABY m. 11/son). Engelli aylığının kesilmesine ilişkin SYDV kararının iptaline karşı dava adli yargı yerinde açılır (Uyş. Mah, 8.7.19, 19/279, 19/422).

KAYNAKÇA

Ezer, Burcu, Kişisel Durum Değişikliklerinin Sosyal Güvenlik Hukukundaki Etkileri, TMS Arş. ve Eğ. Mrk. Y, Ank. ’21, s. 400.

Kızılay Çankaya, Pınar/ Bakar Kahraman, Burcu, Engelli Sağlık Kurulu Raporlarının Psikiyatrik Açıdan İncelenmesi ve Yönetmelik Değişikliği İle Ortaya Çıkan Farklılıkların Araştırılması, PGYD, C: 13, S: Ek 1, Ar. ’21, s. 188.

Özdamar, Murat/ Çakar, Erden, Muhtaç Yaşlılar ile Engellilere Aylık Bağlanması Ve Bunların Bakımını Üstlenenlere Evde Bakım Ücreti Ödenmesinin Şartları, İş ve Hayat D, Y: 1, S: 2, Ağ. ’15, s. 172.

Yuvalı, Ertuğrul, 2022 Sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanunun Değerlendirmesi, TAAD, Y: 10, S: 37, Oc. ’19, s. 51.