PDF FORMATINDA OKUYUN: Hükümlü ve Tutuklular Bakımından Yardımcı Üreme Yöntemleri
Günümüzde her 100 çiftten 15-20’sinde “infertilite” (kısırlık) problemi yaşanmaktadır (Amanak-Kavlak, ’13, 69). Yardımlı Üreme Teknolojilerini İzleme Uluslararası Komitesi (ICMART) sözlüğüne göre, infertilite, 12 ay veya daha uzun süreli düzenli korunmasız cinsel ilişkiye karşın, klinik bir gebelik elde edememe ile tanımlanan üreme sistemi hastalığıdır (Mega vd, ’21, 278). İnfertilite, Uluslararası Hastalık Sınıflama Sistemi’nde fiziksel bir hastalık olarak kodlanmıştır (N46, N97). Üremeye Yardımcı Tedavi Uygulamaları ve Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Hakkında Yönetmelik (ÜYTUMY, R. G: 30.9.14/ 29135) m. 4/1-ğ’ye göre, “üremeye yardımcı tedavi”, anne adayının yumurtası ile kocanın sperminin çeşitli yöntemlerle döllenmeye daha elverişli hâle getirilerek, gerektiğinde vücut dışında döllenmesini sağlayıp, gametlerin veya embriyonun anne adayına transferini kapsayan ve modern tıpta bir tıbbi tedavi yöntemi olarak kabul edilen uygulamaları ifade eder. Bu Yön. m. 19 ve 20’de tedavi merkezlerine başvurulması halinde hizmet sunumunun esasları düzenlenmiştir. Üremeye yardımcı tedavide “yapay döllenme” (IUI, ICSI), “tüp bebek” (IVF) ve “ikame annelik” olmak üzere üç teknik kullanılmaktadır (Von Wolf, ’19, 35-45).
Türk Medeni Kanunu (TMK) m. 23/3, Org. ve Dok. Al., Sak., Aş. ve Nak. Hak. K. (ODNK) ek m. 1/1, ÜYTUMY m. 19/2, 172 s. Gen. 2. Kısım 2. Bölüm “Yardımcı Üreme Yöntemi Tedavileri” alt başlıklı bent (B) ve İzmir Cumhuriyet Başsavcılığı (CBS)’na gönderilen Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü (CTE)’nün 13.1.20 t. ve 5377 s. görüşü uyarınca, tüp bebek yöntemiyle çocuk sahibi olabilmesi için;
- Hükümlü ve tutuklunun (h/t) “kapalı kurumda” bulunması,
- H/t’nin yazılı “rızası”nın (talebinin) bulunması (bkz. Demir, ’17, 257 vd),
- H/t’nin “evli” olması,
- H/t’nin soy bağı kurulmuş “sağ çocuğunun” bulunmaması,
- Eşlerden kadın olanının “23 yaşını” doldurmuş olması,
- Hükümlünün kendisi veya eşinin muhtemel ŞTT’de “40 yaşını” ikmal edecek olması,
- H/t’nin SGK “SUT’taki koşulları” taşıması,
- H/t’nin “iyi hâlli” olması,
- H/t’nin kendisi veya eşinin tüp bebek tedavisi dışında başka türlü “çocuk sahibi olma imkânı” olmadığının “SKR” ile belgelendirilmesi (tıbbi gereklilik),
- Tedavi kapsamında hastaneye sevklere ilişkin tüm yol ve tedavi “masraflarının” h/t tarafından karşılanması,
Koşullarının birlikte oluşması gerekir. Sağlık Uygulama Tebliği (SUT) m. 2.4.4.i uyarınca h/t’nin önceki evliliklerinden çocuk sahibi olup olmadığına bakılmaz, devam eden evliliğinden yaşayan çocuğunun bulunup bulunmadığına bakılır.
172 s. Genelge 2. Kısım 2. Bölüm “Yardımcı Üreme Yöntemi Tedavileri” alt başlıklı bent (B) gereğince h/t’nin yardımcı üreme yöntemleriyle çocuk sahibi olma talebi, CTE değil, ilgili CBS tarafından değerlendirilerek karara bağlanır; koşulları gerçekleşmişse hastaneye sevk işlemlerine izin verilir. Bununla birlikte, Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik (İY) m. 102/2 uyarınca h/t’nin bir sosyal güvenlik kurumuna tâbi olmaması hâlinde söz konusu yol, sevk ve tedaviye ilişkin tüm masraflar kendisi tarafından karşılanır. H/t sosyal güvence kapsamındaysa 5510 s. Sos. Sig. ve Gen. Sağ. Sig. K. m. 63/e ve SUT m. 2.4.4.i. uyarınca tedaviyi en fazla 3 deneme hakkını haizdir.
Üremeye yardımcı tedavi tekniklerinden biri olarak “taşıyıcı annelik” (surrogate motherhood), gebe kalamayan bir annenin yerine bir başka kadının gebe kalarak doğan çocuğu anneye veya aileye teslim etmesidir (Yıldırım, ’17, 150). Taşıyıcı annelik, çocukla soy bağının biyolojik anne ile mi yoksa genetik anne ile kurulacağı, bu konuda düzenlenen sözleşmelerin geçerliliği, mirastan yararlanma ve çocuğun taşıyıcı anneden alınıp alınamayacağı gibi bir dizi hukuksal soruna yol açmaktadır (Aydın, ’15, 115 vd). Bu itibarla taşıyıcı annelik ODNK ek m. 1/2-3 ve ÜYTUMY’ye ek-7 bent 4 ile yasaklanmıştır.
AİHM, h/t’lerin çocuk sahibi olabilmesini bir hak olarak değil, imkân olarak değerlendirmektedir. AİHM, 15 yıllık hapis cezasını çekmekteyken bir evlilik yapan hükümlünün tahliyesi sonrasında gebe kalma ihtimali çok düşük olan karısıyla yapay döllenme yoluyla bir çocuk sahibi olma talebinin, babası cezaevindeyken büyüyeceği düşünülen çocuğun menfaatleri ve başvurucuya çocuk yapma izninin verilmesinin mahkûmiyetin cezalandırıcı ve caydırıcı yönünü zedeleyeceği gerekçesiyle reddedilmesine yönelik başvuruyu inceleyen mahkeme, çocuk sahibi olamamanın hapis cezasının bir sonucu olsa da bu sonucun engellenemez nitelikte olmadığını belirtmiş ve oy çokluğu ile kamu yararı ile özel menfaatler arasında olması gereken adil dengenin gözetilmediği gerekçesiyle ihlale hükmetmiştir. Aynı kararda Mah, özellikle uzun bir hapis cezasının sonuna doğru, cezanın iyileştirici amacının artan göreceli önemine yönelik evrimin altını çizmiştir. Bu ihlal kararı üzerine İngiltere başvurucuyu açık kuruma nakledip ev iznine çıkmasına izin vermiş, ayrıca hükümlülerin tıbbi destekli üreme kuruluşlarına erişimini sağlayan yeni bir politika benimsemiştir (Dickson v. Birleşik Krallık, 44362/04, 4.12.07) (Altınsoy, ’14, 45 dn. 23).
KAYNAKÇA
Altınsoy, Bülent, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Mahkûmların Özel Hayatı, TBBD, S: 115, Kas-Ar. ’14.
Amanak, Keziban/ Kavlak, Oya, Etik Boyutu Tartışılan Yardımcı Üreme Teknikleri ve Yasal Mevzuat, EÜHFD, C: 29, S: 1, Oc. ’13.
Aydın, Öztürk, Üremeye Yardımcı Tedavi Yöntemlerinin Uygulanmasına İlişkin Sözleşmelerin Hukuki Niteliği, THD, C: 3, S: 2, Tem. ’15.
Demir, Remzi, Üreme Hakkına İlişkin Tıbbi Müdahalelerde Rıza, TBBD, Y: 30, S: 133, Kas-Ar. ’17.
Mega, Ertunç/ Yenerer Çakmut, Özlem/ Sert, Gürkan/ Ata, Pınar, İlçin Gönenç, Fulya, Türkiye’de Tıbbi Yardımla Üreme Tedavisine Erişim ve Üreme Hakları, İMÜHFD, C: 8, S: 1, Bahar ’21.
Von Wolf, Michael, The Role of Natural Cycle IVF in Assisted Reproduction, Best Practive & Research Clinical Endocrinology & Metabolism, V: 33, I: 1, ’19.
Yıldırım, Hülya Deniz, Üremeye Yardımcı Tedavide Üçüncü Kişiden Üreme Hücresi Alınması, Yaklaşımlar ve Hukuksal Sorunlar, ATD, C: 31, S: 3, Eyl-Ar. ’17.
