PDF FORMATINDA OKUYUN: Dezavantajlı Hükümlü Ve Tutuklu Gruplarından “Engelliler”
Türkiye nüfusunun % 12,29’u (8.4 milyonu) engelli bireylerden oluşmaktadır. Engelliler, ulusal ve uluslararası sözleşmelerinde; dezavantajlı gruplar, kırılgan gruplar ve özel gereksinimleri olan gruplar arasında tanımlanmaktadır (Erol Karaca-Nam, ’21, 168-169). “Engelli” (disabled); fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yeteneklerinde çeşitli düzeyde kayıplarından dolayı topluma diğer bireyler ile birlikte eşit koşullarda tam ve etkin katılımını kısıtlayan tutum ve çevre koşullarından etkilenen bireydir (5378 s. Engelliler Hak. K. m. 3/1-c). Literatürde engelli bireyler; “ortopedik (bedensel)”, “görme”, “konuşma”, “işitme” ve “zihinsel” engelli şeklinde sınıflandırılmaktadır. Engellilerin özel ihtiyaçları engel durumlarına göre farklılık arz etmekle birlikte, en sık kullandıkları destek araç ve gereçleri; protez (AİHM, Zarzycki v. Polonya, 15351/03, 12.3.13), ortopedik ayakkabı (AİHM, Vladimir Vasilyev v. Rusya, 28370/05, 10.1.12), tekerlekli sandalye (AİHM, Vincent v. Fransa, 6253/03, 24.10.06,), koltuk değneği, özel yatak (AİHM, Price v. İngiltere, 33394/96, 10.7.01), özel yastık, egzersiz aleti, gözlük (AİHM, Slyusarev v. Rusya, 60333/00, 20.4.10) ve işitme cihazıdır. Engellilerin yasal haklarını öğrenebilme olanakları da sınırlıdır.
Engellilerin sağlık, eğitim, iletişim, ulaşım ve yaşam koşullarının iyileştirilerek hayatın onlar için “engelsiz” hale getirilmesi amacına yönelik bir takım yasal düzenlemelerle fırsat eşitliği yaratılmak istenmiştir (Can vd, ’17, 72). 5378 s. K. m. 4’e göre, devlet, engellilere yönelik makul düzenlemeleri yapmalı; m. 7’ye göre, infaz kurumları engellilerin özel ihtiyaçları gözetilerek fiziki olarak “erişilebilir” olmalıdır. Hükümlü ve tutuklulardan (h/t) engelli olanların tutulduğu insani koşullar, diğerlerinkine kıyasla daha kapsamlı olup özel dikkat gerektirir. “Makul düzenleme” ibaresiyle kastedilen, pozitif bir yükümlülük olarak engellinin çevresine uyumunun sağlanmasından ziyade, çevresinin ona uyumlu hale getirilmesidir (Gül, ’06, 102; Çağlar, ’12, 542). 5378 s. K. m. 3/1-j’ye göre, makul düzenleme; engellilerin insan haklarını ve temel özgürlüklerini tam ve diğer bireylerle eşit şekilde kullanmasını veya bunlardan yararlanmasını sağlamak üzere belirli bir durumda ihtiyaç duyulan, ölçüsüz veya aşırı bir yük getirmeyen, gerekli ve uygun değişiklik ve tedbirleri ifade eder. BM Mahpusların Islahı İçin Asgari Standart Kurallar (SAK) m. 5/2 ve Türkiye’nin 30.3.07 tarihinde imzalayıp 5825 s. K. ile uygun bulduğu BM Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (EHS) m. 5, m. 14/2’ye göre, engelli h/t’ler hakkındaki desteğin tipi ve seviyesine ilişkin ihtiyaç analizi çıkarılmasında yarar vardır.
Devlet, h/t’lere işkence ve kötü muamelede bulunulmasını önleme yükümlülüğü altındadır. Söz konusu yükümlülük, h/t’lerin alıkonulma süresince fiziksel ve ruhsal sağlığının korunması yanında tutulma koşullarının iyileştirilmesini kapsamaktadır (Doğru-Nalbant, ’12, 160). Daha açık ifadeyle, devlet, engellilerin infaz kurumlarında erişimlerini engelleyen bariyerleri tanımlamak ve ortadan kaldırmak, başkalarına bağımlı olmadan yaşamaları, günlük hayata diğerleriyle eşit koşullarda tam olarak katılabilmeleri ve açık hava, kütüphane, tuvalet, çalışma yerleri, konferanslar ve tıbbi, psiko-sosyal ve adli servisler gibi bütün ortak alanlara erişebilmelerini temin eden önlemleri almak zorundadır. Devlet, kaynak yokluğu mazeretini öne sürerek insani koşulları sağlama ödevinden kurtulamaz (AİHM, Poltoratskiy v. Ukrayna, 38812/97, 29.4.03). Engelliler, infaz kurumlarında tutulanlar arasında belki de en kırılgan grubu oluşturmaktadır. Engellilerin kaldıkları koğuşların durumlarına uygun olmaması, ortak alanlara erişememeleri, yardım almadan koğuştan ayrılamamaları, tuvalet ve banyo gibi temel ihtiyaçlarını tek başına karşılayamamaları gibi dezavantajları diğerlerine kıyasla daha fazla yaşamaları, özel olarak korunmalarını gerektirmektedir. Öyle ki, engelli bireylerin tutulma sürecinde hissettikleri izolasyonun yoğunluğu ile kuruma sosyal entegrasyonlarını sağlayamama riski paralellik göstermektedir.
AİHM ve AYM, infaz kurumlarında tutulan engellilerin maruz kaldıkları maddi koşulları işkence ve “kötü muamele” kapsamında ele almaktadır. AİHM’e göre, engellilik, kişinin mutlak surette salıverilmesini gerektirmemektedir. Bununla birlikte devlet, gözetim ve yardım yükümlülüğünü oda arkadaşları olan diğer h/t’lere yüklemek suretiyle engellilerin özel ihtiyaçlarına ilişkin koşulları sağlama yükümlülüğünden kurtulamaz (AİHM, Semikhvostov v. Rusya, 2689/12, 6.2.14). Bunların kaldıkları koğuşlar, engelliliğin karakteristiğine (özel ihtiyaçlarına) uygun olmalıdır (gbi. bkz. Sisli, ’19, 87-93). Ör. kullanıcının oturmasına olanak sağlayan klozet konulmuş ve tutunma aparatı monte edilmiş şekilde tasarlanmış tuvaletler böyle hastalara uygundur (CPT Stn). Ciddi fiziksel engelleri bulunan h/t’ler genel popülasyondan ayrılmamalı, hayatı olabildiğince normal yaşayabilecekleri şekilde odalara yerleştirilmeli ve tekerli sandalyeye bağlı veya kendilerine destek olacak yapısal değişiklikler dış dünyadakine benzer şekilde yapılmalıdır [R (98) 7 s. TK m. 50]. Engelli h/t’lerin sportif ve kültürel vb. faaliyetlere katılımları eşit düzeyde sağlanmalı, tuvalet ve banyo gibi yerlere erişimlerini kolaylaştıracak tedbirler alınmalı, bu tedbirler temel güvenlik standartlarını karşılamalı, konuşma ve duyma engelleri varsa işaret dili çevirisi gibi teknik desteğe ulaşmaları mümkün kılınmalıdır. Engelli h/t’lerin, engellilik durumlarına göre özel olarak ihtiyaç duydukları makul önlemlerin (düzenlemelerin) alınmaması, ayırımcılık ve kötü muamele yasağının ihlaline yol açabilir (AYM, Ergin Aktaş, 21.9.16, 14/14810). Uygulamada sorun genellikle, ortopedik engelli h/t’lerin barındıkları iki katlı koğuşta klozet bulunmaması (TİHEK, S.G, 560/4609, 5.12.18), iki katlı odanın tuvalet ve banyo gibi ortak kullanım alanlarına başkasının yardımı olmadan ulaşamamaları (AİHM, Bayram v. Türkiye, 7087/12, 4.2.20; AİHM, D.G. v. Polonya, 45705/07, 12.2.13), koğuş banyosunun tekerlekli sandalyeyle girilemeyecek kadar küçük olması (EHK, X. v. Arjantin, ’14), belden aşağısı felçli olanlara uygun duş bulunmaması (AİHM, Helhal v. Fransa, 10401/12, 19.2.15) gibi hallerde durumlarına uygun başka kurumlara nakilleri sağlanarak giderilmektedir.
AİHM, tekerlekli sandalyeye bağımlı ve aynı zamanda diyaliz hastası olan h/t’nin 15 aylık süre boyunca haftada en az 4 kez asansörü bulunmayan infaz kurumunun dördüncü katındaki hücresinden hemodiyaliz ve diğer tedavileri alacağı zemin kata merdivenlerle inip çıkmak zorunda kalmasını (AİHM, Arutyunyan v. Rusya, 48977/09, 10.1.12), omurgasına metal parça takılı tekerlekli sandalye bağımlısı h/t’nin 2 yıl 6 ay boyunca tekerlekli sandalye kullananlara göre adapte edilmemiş olağan h/t koğuşunda barındırılmasını (AİHM, Grimailovs v. Letonya, 6087/03, 25.6.13), belden aşağısı felçli ve tekerlekli sandalye bağımlısı h/t’ye, özellikle kantin ve sanitasyon blokları dahil olmak üzere tesisin belirli bölümlerine bağımsız bir şekilde erişim olanağı bulunmamasına rağmen kendisine hareket etmesi için düzenli herhangi bir yardım verilmemesini (Semikhvostov v. Rusya, 2689/12, 6.2.14) insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele kabul etmiştir. AİHM, AYM’ye bireysel başvuru yolu tüketilmeden tutulma koşulları bakımından kendisine yapılan başvuruları reddetmektedir (Abdülkadir Aksoy v. Türkiye, 47585/16, 5.3.19).
AYM de, durumuna göre söz konusu eksikliklerin giderilmesi yönünde zaman zaman tedbir kararları vermekte ve ihlale hükmetmektedir. AYM’ye göre, bedensel dezavantajlı hükümlünün sırf bu nedenle -kategorik olarak- tekli odada tutulması kötü muamele teşkil etmemekte ise de, hakkında bunu bertaraf edecek özel önlemler alınması beklenir. Mah, ağırlaştırılmış müebbet hapis (AMH) hükümlüsünün kanun gereği tek kişilik odada cezasının infazı sağlanırken, sağlık raporu uyarınca öz bakım ihtiyaçlarının karşılanması için bu konuda uzman bir personel veya eğitim almış bir hükümlü görevlendirilmemiş ve tutulduğu oda bedensel durumuna uyumlu hâle getirilmemişse, kötü muamele yasağında asgari eşiğin aşıldığını kabul etmektedir (AYM, Ersan Nazlier, 15/19917, 3.6.20).
Engelli bir h/t’nin “naklinin”, yolculuk sırasında oluşabilecek sağlık riskini önleme niteliği bulunmayan jandarmalara bırakılması da hak ihlaline yol açmaktadır (AİHM, Hüseyin Yıldırım v. Türkiye, 3.5.07, 2778/02).
Ortaçağdaki cüzzam kolonilerini çağrıştırmayacak ve h/t’lerin kendilerini dışlanmış hissetmelerine yol açmayacak türde dizayn edilmiş engellilere has kurumlara olan ihtiyaç ortadadır. Ülkemizde bu çeşit bir infaz kurumu bulunmaması eksikliktir (Demirbaş, ’08, 39). Yeni inşa edilen kurumlarda (’00’li yıllardan bu yana uygulanan T, L, F tipi projeler gibi) engellilerin kurum içerisindeki mağduriyetlerinin giderilmesi için engelli mahkûm girişinin kurum ana girişindeki boy turnikelerinin bulunduğu yerde, göz biyometrisine bağlı 120 cm. genişlikte bir çelik kapı açılarak bu kapıdan özürlü ziyaretçi ve sedye giriş çıkışı gerçekleştirilmektedir. Ayrıca aynı kapsamda özürlü mahkûm koğuşu inşa edilerek mahal içindeki wc ve duşların tekerlekli sandalye kullanımına uygun hale getirilmesi ve ziyaretçi görüşme mahalleri ile mahkûm koridorlarındaki kapıların 120 cm. genişlikte yapılması sevindirici olmakla birlikte yetersizdir.
Bunun yanı sıra Hükümlü ve Tutukluların Ziyaret Edilmeleri Hakkında Yönetmelik (Ziy. Yön.) m. 5/1-ö’de, sağlık kurulu raporuyla engelli olduğu tespit edilen ziyaretçi ya da h/t’nin engel durumunun kapalı görüş yapmasına uygun olmaması hâlinde, idare ve gözlem kurulu (İGK) kararıyla kapalı görüşün açık görüş şeklinde yaptırılabileceği; ayrıca İGK tarafından, refakati zorunlu görülmüşse, ziyaret hakkı olan bir başka ziyaretçinin refakatine izin verilebileceğinin düzenlenmesi olumlu gelişmedir.
KAYNAKÇA
Can, Aziz/ Kurtuluş, İdris/ Dökmener Aysal, Esma/ Ayvaz, Bağdagül, Sağlık Hizmetlerinde Engelli Bireyler İçin Erişilebilirlik Düzeyinin İzlenebilirliği ve Ölçülebilirliği Üzerine Bir Çalışma, TSHD, S: 9, Haz. ’17.
Çağlar, Selda, Engellilerin Erişebilirlik Hakkı ve Türkiye’de Erişebilirlikleri, AÜHFD, C: 61, S: 2, Haz. ’12.
Demirbaş, Timur, Mahpusların Sağlık Sorunları ve Ceza İnfaz Kurumlarında Özürlü Olmak, (in: İnfaz Hukuku ve Özel Durumdaki Hükümlüler), TBB Y, Ank. ’08.
Doğru, Osman/ Nalbant, Atilla, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Açıklama ve Önemli Kararlar- I, 1. Bs, Yargıtay Y, Ank. ’12.
Erol Karaca, Zehra/ Nam, Dilek, Kronik Bir Sosyal Sorun: Engellilere Yönelik Ayrımcılık, BSBD, C: 23, S: 1, Bahar ’21.
Gül, İdil Işıl, Fiziksel Engellilerin Uluslararası Hukukta Korunması ve Uluslararası Standartların İç Hukuka Yansıması, (YDT), MÜSBE, İst. ’06.
Sisli, Merve, Uluslararası ve Ulusal Hukuk Çerçevesinde Özgürlüğünden Mahrum Bırakılan Engellilerin Tutulma Koşulları, TİHEKAD, S: 2, Tem. ’19.
